Ένα, η φιλοσοφική προοπτική του "κοιμισμένου": από τον υπαρξισμό στον πρακτισμό
Ο "κοιμισμένος" δεν είναι απλώς τεμπελιά, αλλά συμβιβασμός και φυγή από την πραγματικότητα. Οι φιλόσοφοι έχουν ήδη αναλύσει βαθιά αυτό το φαινόμενο.
1. Ο υπαρξισμός του Χάιντεγκερ: κατάπτωση και αυθεντικότητα
Ο Γερμανός φιλόσοφος Χάιντεγκερ στο έργο του "Οντολογία και Χρόνος" προτείνει ότι η "κατάπτωση" (Gefallen) είναι η καθολική κατάσταση της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι άνθρωποι στην καθημερινή ζωή ρίχνονται στο ρεύμα του "κοινού ανθρώπου" (das Man), αποδεχόμενοι παθητικά τους καθορισμένους κανόνες, αντί να αναζητούν ενεργά το νόημα της ύπαρξης. Αυτή η "κατάπτωση" είναι πολύ παρόμοια με τον "κοιμισμένο" — το άτομο εγκαταλείπει την αυτοκριτική και ακολουθεί τυφλά την κοινωνική αφήγηση. Για παράδειγμα, στη Γερμανία στις αρχές του 20ού αιώνα, αν και οι τεχνολογίες ανανεώσιμων πηγών ενέργειας είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται, οι πολιτικοί και το κεφάλαιο επέλεξαν να εξαρτώνται από τα ορυκτά καύσιμα, καλύπτοντας την μακροπρόθεσμη κρίση με βραχυπρόθεσμα οφέλη. Αυτή η "κατάπτωση" ξύπνησε εν μέρει μόνο μετά το ατύχημα του Τσερνομπίλ, αλλά το κόστος ήταν μια τεράστια οικολογική καταστροφή.
2. Πρακτισμός: εργαλειακή λογική και αποδιοργάνωση αξιών
Ο Αμερικανός φιλόσοφος Ντίουι υπογραμμίζει στον πρακτισμό του ότι "η αλήθεια είναι εργαλείο", θεωρώντας ότι η αξία των ιδεών έγκειται στην πρακτική τους αποτελεσματικότητα στην επίλυση προβλημάτων. Ωστόσο, όταν η εργαλειακή λογική αλλοιώνεται σε τυφλή λατρεία της αποδοτικότητας, ο "κοιμισμένος" γίνεται κανονικότητα. Για παράδειγμα, στη "μετάβαση ενέργειας" (Energiewende) της Γερμανίας, αν και η χώρα είναι παγκόσμιος ηγέτης στην τεχνολογία αιολικής και ηλιακής ενέργειας, οι παραδοσιακοί ενεργειακοί κολοσσοί καθυστερούν την εφαρμογή πολιτικών μέσω λόμπι και ελέγχου του κεφαλαίου. Αυτή η "κοιμισμένη" κατάσταση είναι στην ουσία μια παραμόρφωση του πρακτισμού — οι άνθρωποι απλοποιούν το "εργαλείο" (ενέργεια) σε οικονομικούς δείκτες, αγνοώντας την ηθική ευθύνη που κρύβεται πίσω από αυτό.
3. Η κριτική ιδεολογία του Ζίζεκ: δημόσια ψέματα
Ο Σλάβοϊ Ζίζεκ επισημαίνει ότι η ουσία της ιδεολογίας είναι "δημόσια ψέματα" — καλύπτει τις αντιφάσεις της πραγματικότητας μέσω φανταστικών αφηγήσεων. Για παράδειγμα, η πλατφόρμα οικονομίας διαμοιρασμού Airbnb δηλώνει ότι "κάνει τον κόσμο πιο κοντά", αλλά στην πράξη επιδεινώνει την έλλειψη στέγης και την αποξένωση των κοινοτήτων. Οι χρήστες γνωρίζουν ότι η πλατφόρμα έχει εκμεταλλευτικά χαρακτηριστικά (όπως η ανισότητα εξουσίας μεταξύ ιδιοκτητών και ενοικιαστών), αλλά επιλέγουν να είναι "κοιμισμένοι", συνεχίζοντας να χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες για να αποκτήσουν ευκολία. Αυτή η "κοιμισμένη" κατάσταση είναι μια συνωμοσία της ιδεολογίας, όχι αφύπνιση.
Δύο, ο "κοιμισμένος" στην κοινωνία: η παγίδα της συλλογικής ασυνείδητης
Ο "κοιμισμένος" στην σύγχρονη κοινωνία συχνά υπάρχει με πιο κρυφές μορφές, εκδηλώνοντας σιωπή απέναντι στην αδικία, ανοχή απέναντι στη διαφθορά, ακόμη και άρνηση της κοινής λογικής.
1. Ο "κοιμισμένος" στην περιβαλλοντική κρίση: η παραδοξότητα της μετάβασης ενέργειας της Γερμανίας
Η Γερμανία υποσχέθηκε το 2011, μετά το ατύχημα της Φουκουσίμα, να σταματήσει σταδιακά την πυρηνική ενέργεια και να στραφεί σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια αυτής της μετάβασης, οι παραδοσιακές ενεργειακές εταιρείες λόμπιζαν την κυβέρνηση για να παρατείνουν τη διάρκεια ζωής των εργοστασίων άνθρακα και διαμόρφωναν τη δημόσια γνώμη για το "πράσινο υδρογόνο" ως εναλλακτική λύση. Αυτή η "κοιμισμένη" κατάσταση όχι μόνο καθυστέρησε την επίτευξη των στόχων για την ουδετερότητα του άνθρακα, αλλά οδήγησε επίσης σε κρίση εμπιστοσύνης του κοινού απέναντι στις πολιτικές. Όπως είπε ο φιλόσοφος Άντορνο: "Η λογική του βιομηχανικού πολιτισμού είναι ακριβώς η απόδειξη της μη λογικότητάς του."
2. Τεχνολογικό μονοπώλιο και γνωστική αλλοτρίωση: η κρίση εμπιστοσύνης της πλατφόρμας οικονομίας
Η πλατφόρμα οικονομίας διαμοιρασμού, όπως η Airbnb, φαινομενικά βελτιώνει την κατανομή πόρων μέσω αλγορίθμων, στην πραγματικότητα όμως έχει δημιουργήσει έναν "ψηφιακό πύργο της Βαβέλ" — οι σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ χρηστών, ιδιοκτητών και πλατφόρμας έχουν γίνει μαύρες κουτί τεχνολογίας. Οι ιδιοκτήτες γνωρίζουν ότι η πλατφόρμα αποσπά υψηλές προμήθειες, αλλά αναγκάζονται να το αποδεχτούν λόγω του ανταγωνιστικού πιέσεων; οι ενοικιαστές γνωρίζουν ότι οι πληροφορίες για τα ακίνητα μπορεί να είναι ανακριβείς, αλλά επιλέγουν να αγνοήσουν λόγω της ευκολίας. Αυτή η "κοιμισμένη" κατάσταση είναι μια υπερβολική εξάρτηση από την τεχνολογική λογική, όπως κριτικάρεται από τη Σχολή της Φρανκφούρτης για την "κυριαρχία της εργαλειακής λογικής πάνω στον άνθρωπο".
3. Ο "κοιμισμένος" στον πολιτιστικό τομέα: η ψευδής ευημερία της αγοράς τέχνης
Στην σύγχρονη αγορά τέχνης, ορισμένοι καλλιτέχνες δημιουργούν ψευδείς αφηγήσεις μέσω της "προτεραιότητας της έννοιας" για να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις του κεφαλαίου. Για παράδειγμα, ένας νεαρός καλλιτέχνης δημιουργεί μια εγκατάσταση από πλαστικά απορρίμματα στο όνομα της "οικολογίας", στην πραγματικότητα όμως χρησιμοποιεί τα κοινωνικά μέσα για να φουσκώσει την τιμή, ενώ το έργο δεν έχει πραγματική οικολογική αξία. Οι συλλέκτες γνωρίζουν τις παγίδες, αλλά επιλέγουν να είναι "κοιμισμένοι" λόγω της λογικής της επένδυσης. Αυτή η "κοιμισμένη" κατάσταση είναι προδοσία της ουσίας της τέχνης, όπως είπε ο Νίτσε: "Η τέχνη είναι η ανώτατη επιβεβαίωση της ζωής, όχι η εξάρτηση του κεφαλαίου."
Τρία, ιδεολογία και ψευδής συνείδηση: γιατί οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να είναι "κοιμισμένοι";
Η ρίζα του φαινομένου του "κοιμισμένου" βρίσκεται στον έλεγχο της ιδεολογίας και τη διείσδυση της ψευδούς συνείδησης.
1. Η διακυβερνητική ρητορική του Φουκώ: η παραγωγικότητα της γνώσης
Ο Γάλλος φιλόσοφος Φουκώ επισημαίνει ότι η εξουσία διατηρεί τη νομιμότητά της μέσω της παραγωγής γνώσης. Για παράδειγμα, οι παραδοσιακές ενεργειακές εταιρείες χρηματοδοτούν έρευνες για την "κλιματική επιστημονική διαμάχη", δημιουργώντας δημόσια γνώμη ότι "οι τεχνολογίες χαμηλών εκπομπών άνθρακα είναι μη βιώσιμες", προκειμένου να διατηρήσουν την υπάρχουσα δομή συμφερόντων. Αυτή η "κοιμισμένη" κατάσταση είναι το αποτέλεσμα της συνωμοσίας της εξουσίας και της γνώσης, όπως είπε ο Φουκώ: "Η εξουσία δεν είναι καταπιεστική, αλλά παραγωγική."
2. Η θεωρία της επικοινωνιακής δράσης του Χάμπερμας: η έλλειψη επικοινωνιακής λογικής
Ο Χάμπερμας θεωρεί ότι η κρίση της σύγχρονης κοινωνίας προέρχεται από την παρακμή της "επικοινωνιακής λογικής" — οι άνθρωποι δεν στοχεύουν πλέον σε λογική επικοινωνία στον δημόσιο τομέα, αλλά καταφεύγουν σε συναισθηματική έκφραση. Για παράδειγμα, στην αντιπαράθεση της Airbnb, οι συγκρούσεις μεταξύ ιδιοκτητών και ενοικιαστών συχνά εξελίσσονται σε διαδικτυακή βία, αντί να επιλύονται μέσω διαπραγμάτευσης. Αυτή η "κοιμισμένη" κατάσταση είναι μια εγκατάλειψη της επικοινωνιακής λογικής, όπως κριτικάρεται από τον Χάμπερμας για την "αποικιοκρατία του συστήματος στη ζωή".
3. Ο ιστορικός υλισμός του Μαρξ: η αλλοτρίωση της οικονομικής βάσης
Ο Μαρξ επισημαίνει ότι στην καπιταλιστική κοινωνία, η σχέση των εργαζομένων με τα προϊόντα της εργασίας τους έχει αλλοιωθεί. Στη μετάβαση ενέργειας, η περιβαλλοντική συνείδηση των απλών ανθρώπων έρχεται σε οξεία αντίθεση με την εξάρτηση του κεφαλαίου από τα ορυκτά καύσιμα. Για παράδειγμα, οι Γερμανοί εργάτες αντιτίθενται στο κλείσιμο των ορυχείων λόγω του κινδύνου ανεργίας, χωρίς να γνωρίζουν ότι το πρόβλημα της επιβίωσής τους προέρχεται από τη δομική εκμετάλλευση του κεφαλαίου. Αυτή η "κοιμισμένη" κατάσταση είναι μια απόκλιση από τον ιστορικό υλισμό, όπως είπε ο Μαρξ: "Οι φιλόσοφοι απλώς ερμηνεύουν τον κόσμο με διαφορετικούς τρόπους, ενώ το ζήτημα είναι να αλλάξουμε τον κόσμο."
Τέσσερα, οι δρόμοι της αφύπνισης: από το ατομικό στο συλλογικό άλμα
Ο "κοιμισμένος" δεν είναι αδύνατο να σπάσει. Η ιστορία αποδεικνύει ότι η αφύπνιση συχνά αρχίζει από το θάρρος του ατόμου και τελικά συγκεντρώνεται σε συλλογική αλλαγή.
1. Η αφύπνιση του ατόμου: η επιστροφή της κριτικής σκέψης
Ο Ζοου Λιέν τονίζει ότι ακόμη και σε κακές εξωτερικές συνθήκες, το άτομο μπορεί να επιλέξει να "ζει μια ζωή που είναι σύμφωνη με τις αρετές". Για παράδειγμα, ο Γερμανός μηχανικός Χανς Γιόστ (Hans Jost) επιμένει στην ανάπτυξη μικρών ανεμογεννητριών τη δεκαετία του 1970, παρά τις διπλές αντιστάσεις του κεφαλαίου και της πολιτικής. Η δράση του αποδεικνύει ότι η κριτική σκέψη του ατόμου είναι το σημείο εκκίνησης για να σπάσει τον "κοιμισμένο".
2. Η αφύπνιση του συλλογικού: δημόσιος διάλογος και θεσμική ανανέωση
Η αφύπνιση απαιτεί λογικό διάλογο στον δημόσιο τομέα. Για παράδειγμα, η Γερμανία το 2015 ψήφισε τον "Νόμο Μετάβασης Ενέργειας", ορίζοντας ένα χρονοδιάγραμμα για την κατάργηση του άνθρακα και δημιουργώντας ένα ταμείο μετάβασης για την προστασία των δικαιωμάτων των εργαζομένων. Η εφαρμογή αυτής της πολιτικής δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τη συνεχή φωνή των περιβαλλοντικών οργανώσεων, των συνδικάτων και της κοινωνίας των πολιτών. Όπως είπε ο Χάμπερμας: "Η λογική συζήτηση στον δημόσιο τομέα είναι η βάση της δημοκρατικής πολιτικής."
3. Η αφύπνιση του θεσμικού: διπλή εγγύηση κανόνων και εκπαίδευσης
Η αφύπνιση απαιτεί όχι μόνο θάρρος από το άτομο, αλλά και υποστήριξη από το θεσμικό πλαίσιο. Για παράδειγμα, η ΕΕ μέσω του "Νόμου Ψηφιακής Αγοράς" περιορίζει τις μονοπωλιακές πρακτικές των τεχνολογικών κολοσσών, υποχρεώνοντας τις πλατφόρμες να διαφάνουν τους κανόνες χρήσης δεδομένων. Ταυτόχρονα, το εκπαιδευτικό σύστημα πρέπει να καλλιεργήσει κριτική σκέψη, ώστε η νέα γενιά να μάθει να διακρίνει την αλήθεια, αντί να ακολουθεί τυφλά τις τάσεις.
Πέντε, επίλογος: η σπίθα της αφύπνισης δεν σβήνει ποτέ
"Δεν μπορείς να ξυπνήσεις έναν κοιμισμένο άνθρωπο", αλλά μπορείς να γίνεις αυτός που ανάβει τη σπίθα.
Είτε πρόκειται για τις σκέψεις των φιλοσόφων, είτε για τους αγώνες των απλών ανθρώπων, μας λένε ότι η αφύπνιση δεν είναι ποτέ μια μοναχική μάχη, αλλά μια σκυταλοδρομία που διασχίζει το χρόνο και το χώρο. Όταν το άτομο επιλέγει να ανοίξει τα μάτια του, όταν το σύνολο αρνείται την κατάπτωση, όταν το θεσμικό πλαίσιο παρέχει καταφύγιο στην αλήθεια, ο κόσμος του "κοιμισμένου" θα φωτιστεί τελικά. Όπως είπε ο Χάιντεγκερ: "Η αποστολή της φιλοσοφίας είναι να υπερασπιστεί την ύπαρξη." Ας υποδεχτούμε τη στιγμή αφύπνισης που ανήκει σε καθέναν από εμάς με τη στάση του ξύπνιου.